ساختمان‌های بلندمرتبه با رویکرد کیفیت بصری و سلامت روان شهروندان- دفاعیه دکتری پوریا سعادتی وقار
دفاعیه دکتری
دانشجو پوریا سعادتی وقار از رساله خود تحت عنوان:
اصول راهبردی طراحی ساختمان‌های بلندمرتبه با رویکرد کیفیت بصری و سلامت روان شهروندان
دفاع کردند. این رساله با راهنمایی جناب آقای دکتر اسماعیل ضرغامی و جناب آقای دکتر عبدالحمید قنبران (اعضای هیأت علمی دانشکده معماری دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی) و مشاوره جناب آقای دکتر مهرداد کریمی به انجام رسید.
چکیده
در سال‌های اخیر و در کشور ایران شاهد رشد چشمگیر ساختمان‌های بلند بوده‌ایم. ساختمان‌هایی که با فرم‌ها و ریخت شناسی‌های متنوع و اغلب به دلیل کمبود یا گرانی زمین و یا با انگیزه‌های اقتصادی شکل می‌گیرند و تاثیرات زیست محیطی، اجتماعی، ترافیکی و بصری فراوانی بر شهرها و شهروندان می‌گذارند. با این وجود در مطالعات سال‌های اخیر، کمتر به این بناها توجه شده است، اما رشد بی سابقه آن‌ها لزوم توجه به تاثیرات این ساختمان‌ها بر شهر و شهروندان را اجتناب ناپذیر می‌کند. در مطالعه حاضر تمرکز بر تاثیرات روانی این ساختمان‌های بلند بر شهروندان مواجهه شونده با آن‌هاست، شهروندانی که سالیان سال با بستر افقی شهرهای کشور خو گرفته و اما اکنون با این ساختمان‌های غول پیکر متعدد و متنوع مواجه می‌شوند. در صورت بی توجهی به تاثیرات روانی مستمر و پنهان این ساختمان‌ها، مشکلات متعددی برای شهروندانی که به طور روزمره با این ساختمان‌های بلند مواجه می‌شوند پدید می‌آید. از مهمترین پیامدهای تاثیرات بصری-روانی ساختمان‌های بلند بر شهروندان می‌توان به احساس فشار روانی ناشی از نقض فضای شخصی و محصوریت و در سطوح بالاتر به کاهش توانایی تمرکز و توجه، اختلال در تصمیم‌گیری و گزینش رفتار مناسب و افسردگی اشاره کرد.
در واقع، قوای روانی شهروندان به طور روزمره و با حضور و تمرکز در محیط کار تقلیل می‌یابد و نیاز به بازیابی دارد، در صورتی که مناظر شهری که شهروندان با آن‌ها مواجه می‌شوند نیز فشار روانی مضاعفی را بر آن‌ها تحمیل کنند سلامت روانی افراد با چالش جدی مواجه می‌شود اما در مقابل مناظر شهری می‌توانند به جای تحمیل استرس و فشار روانی مضاعف، موجبات بازیابی روانی شهروندان را رقم بزنند و از فشار روانی تحمیلی بر آن‌ها بکاهند.
به طور کلی، کنترل تاثیرات روانی ساختمان‌های بلند مقولهای کاربردی و موثر در مسیر دستیابی به پایداری روانی در شهرهایی است که رنگ رشد عمودی به خود گرفتهاند. از اینرو، مطالعه حاضر پس از مرور تجربیات اندک جهانی در این زمینه و شناسایی خلاهایی دانشی و مقرراتی در این حیطه از روانشناسی محیط، در صدد است که تاثیرات فرم و ریخت شناسی این بناها و شرایط بستر قرارگیری آن‌ها را بر وضعیت روانی شهروندان مورد بررسی قرار دهد و نتایج این مطالعه بنیادی-کاربردی در رابطه با نحوه مداخلات موثر معماران در مکان یابی، فرم، ریخت شناسی و بستر استقرار ساختمان‌های بلند را در قالب اصول راهبردی طراحی ساختمان‌های بلند با رویکرد ارتقا کیفیت بصری منظر شهری و سلامت روان شهروندان ارائه دهد. بنابراین، سوال اصلی که تز حاضر و از طریق پیمایش‌های نرم افزاری، آزمایشگاهی و میدانی به دنبال آن بود عبارت بود از: معیارهای طراحی موثر بر کاهش تاثیرات روانی ساختمان‌های بلند مرتبه در منظر شهری کدام است؟ به منظور دستیابی به پاسخ سوال مطرح شده در پژوهش حاضر، از روش‌های کتابخانه ای-اسنادی، دلفی، آزمایشگاهی و پیمایشی و ابزارهایی نظیر نرم افزارهای شبیه ساز محیط و منظر، نرم افزار برآورد وزن بصری عناصر منظر (اس پی کانو)، پرسشنامه‌های استاندارد و محقق ساخته بازیابی روانی و فشار روانی بهره گرفته شد.
یافته‌های تحقیق حاضر عبارت بودند از اصول طراحی معماری و منظر ساختمان‌های بلند انفرادی و مجموعه‌ای (احاطه‌کننده معابر) مبتنی برکاهش تاثیرات روانی این بناها بر شهروندان، که در ادامه و در قالب دو بیانیه (الف. تک ساختمان بلند ب. مجموعه ساختمان‌های بلند احاطه‌کننده معابر) معرفی می‌شوند:
الف. بیانیه مرتبط با اصول طراحی کاهش دهنده تاثیرات روانی تک ساختمان بلند: طراحی ساختمان‌های بلند پیشنهاد می‌شود که با وزن بصری کمتر از ۸ درصد (تاثیر روانی منفی ساختمان‌های بلندی با وزن بصری تقریبا ۶ یا ۷ درصد نیز نسبتا برای شهروندان ناراضی‌کننده است) صورت گیرد. بر این اساس، توصیه می‌شود که از ساخت بنای بلندی با ارتفاع ۶۰ (و بیشتر) و عرض ۱۵ متر (و بیشتر) در معابری با ۳۰ متر عرض و باریکتر (حتی با فرض ناظر در دورترین فاصله از ساختمان) که فشار روانی فراتر از تحمل شهروندان را بر آن‌ها تحمیل می‌نماید اجتناب شود. در صورت تعبیه ساختمان‌های بلندی با وزن‌های بصری بزرگتر از ۶ درصد، تعبیه تمهیداتی نظیر طراحی هر چه بیشتر پوشش‌های گیاهی متمرکز و افقی و از نوع حجیم آن (نظیر درختان و دیواره‌های سبز به جای گلدان‌های گل) در قسمت پایه و بدنه ساختمان بلند، طراحی گشایش با ابعاد متوسط (نسبت به کل قواره ساختمان) در بدنه ساختمان بلند (که حجم اشغال شده از کره دید انسان توسط ساختمان را کاهش دهد و از طریق آن آسمان یا مناظر طبیعی دیده شود)، استفاده از فرم‌های باریک شونده پله‌ای و هرمی، طراحی عقب رفتگی‌های حداقل به میزان ۳ متر از روی پایه و طراحی بازشوهای پنجره افقی (در صورت تعبیه پنجره‌های غیر افقی، وضعیت پنجره‌های منفصل و سپس عمودی، نسبت به پنجره‌های سرتاسری، در کاهش تاثیرات روانی منظر ساختمان‌های بلند چشمگیرتر است) در طراحی معماری و منظر آن‌ها توصیه می‌شود.
ب. بیانیه مرتبط با اصول طراحی کاهش دهنده تاثیرات روانی مجموعه ساختمان‌های بلند احاطه‌کننده معابر:
با توجه به اینکه در اکثر معابری که میزبان ساختمان‌های بلندی در دو سمت معبر هستند فشار روانی فراتر از آستانه تحمل شهروندان است، پیشنهاد می‌شود تا حد امکان از استقرار ساختمان‌های بلند مقابل هم اجتناب شود و سعی شود تا حد امکان نسبت ارتفاع ساختمان‌های معابر به عرض معابر کاهش یابد. به علاوه، با فرض مجموع ارتفاع یکسان برای ساختمان‌های دو سمت معبر، پیشنهاد می‌شود که نسبت ارتفاع ساختمان‌های دو سمت معبر از ۱ فاصله بگیرد (با توجه به اینکه ساختمان بلند کدام سمت بلند‌تر باشد و برای نسبت‌گیری ارتفاع ساختمان کدام سمت بر دیگری تقسیم شود، نسبت‌های ارتفاعی کمتر از ۱یا بیشتر از ۱مناسبتر است). در صورت فراهم نبودن امکان سنجی ساختمان‌های کوتاه در دو سمت معابر یا امکان سنجی ساختمان‌های نسبتا بلند در معابر رایجی که خیلی عریض نیستند می‌توان به تمهیداتی نظیر رعایت فاصله‌ای حداقل به اندازه نصف ارتفاع ساختمان‌های بلند(.۵h) در بین ساختمان‌های بلند یک یا دو سمت معبر (که در صورت افزایش این فاصله به مقداری معادل ارتفاع ساختمان بلند (۱h) یا دو برابر ارتفاع ساختمان بلند(۲h) شاهد کاهش چشمگیرتر فشار روانی حاصل از معابری هستیم که این ساختمان‌های بلند را در بستر خود جای داده‌اند)، روبرو نبودن ساختمان‌های بلند دو سمت معابر، عقب رفتگی ساختمان‌های بلند دو سمت معبر حداقل به میزان ۲ متر و بیشتر از روی پایه و تعبیه پوشش‌های گیاهی مستقر در پایین و میانه ساختمان‌ها (که در صورت مقدور نبودن شرایط برای استقرار هر دو نوع پوشش، تعبیه پوشش گیاهی مستقر در پایین ساختمان‌ها از اولویت بیشتری در کاهش تاثیرات روانی بر شهروندان برخوردار است) در راستای کاهش تاثیرات روانی مجموعه ساختمان‌ها بر شهروندان توجه کرد (لازم به ذکر است که ترکیب اصول فرمی و فیزیکی ذکر شده با تمهیدات گیاهی در منظر مجموعه ساختمان‌های بلند دو سمت معابر می‌تواند چشمگیر‌ترین نتایج را رقم بزند).
واژگان کلیدی: ساختمان‌های بلند، سلامت روان شهروندان، اصول راهبردی طراحی، کلیات فرم، جزئیات ظاهری فرم، بستر قرارگیری
