کاهش منابع آب سالم، آتش دگرگونیهای اجتماعی را شعله‌ور کرده است
دومین شب از سلسله نشست های آنلاین مدیریت دگرگونیهای اجتماعی، با موضوع محیط زیست و دگرگونیهای اجتماعی، شامگاه ۴ دی ۱۳۹۹ برگزار شد.
سخنران اول این نشست، دکتر محسن ناصری استادیار دانشکده مهندسی عمران، پردیس دانشکده‌های فنی، و دانشگاه تهران با اشاره به اینکه طبق اعلام یونسکو، مفهوم دگرگونیهای اجتماعی؛ نتیجه‌ی جهانی‌شدن، تغییرات محیط زیست جهانی و بحران‌های اقتصادی و مالی است، افزود: این مفهوم معمولا در دو شاخه اصلی بررسی می‌شود؛ شاخه اول، افزایش نابرابری‌های اجتماعی به سبب افزایش و گسترش فقر، محروم ماندن از حقوق اساسی و عدم وجود فرصتهای برابر برای پیشرفت و رشد اجتماعی است که نیازمند یافتن پاسخ‌های نوآورانه در زمینه صلح جهانی، ایجاد فرصتهای برابر برای همه اعضای جامعه و ارتقای کرامت انسانی است. شاخه دوم، دگرگونیهای اجتماعی برخاسته از تغییرات محیط زیست است؛ کاهش منابع طبیعی، تهدید امنیت غذایی (در مقیاس جهانی و منطقه‌ای)، کاهش منابع آب سالم در دسترس، بحران انرژی و بحران تنوع زیستی بر آتش مشکلات اقتصادی دمیده و آتش دگرگونیهای اجتماعی را شعله‌ور می‌کند.
وی ادامه داد: مجموعه اهداف توسعه پایدار با عنایت به سه رکنِ اساسی اقتصاد، اجتماع و محیط زیست در واقع مبیّن اهدافی است که همسو با رفع چالش‌های اجتماعی و ایجاد فرصتهای برابر در جامعه و نیز محافظت و حراست از محیط زیست در عینِ بهره‌وری پایدار و متوازن از آن برای رشد و توسعه اقتصادی است. بنابراین از منظر توسعه پایدار می‌توان پاسخ‌هایی متوازن به منظور حل معضلات ناشی از دگرگونیهای اجتماعی در هر دو ساحت فوق یافت.
- دگرگون‌سازی اجتماعی، مشارکت‌دهی مردم از طریق آموزش همگانی است
ناصری گفت: دگرگون‌سازی اجتماعی به معنای مشارکت‌دهی مردم از طریق آموزش همگانی و ایجاد بستر و زیرساخت‌های لازم برای تغییر در سبک و الگوی زندگی مردم در جهت کاهش اثرات زیست محیطی جامعه است. به عنوان مثال، تغییر الگوی حمل‌و‌نقل از وسایل نفلیه شخصی به وسایل عمومی، گسترش استفاده از دوچرخه، بهینه‌سازی در مصرف آب و انرژی، تغییر عادات خرید و مقابله با مصرف‌گرایی از این معقوله است که مشخصاً در حوزه دیگری قابل بحث است. همچنین روند افزایش متوسط دمای متوسط (نرخ ناهنجاری آب و هوایی) سالانه زمین در بیشتر نقاط جهان و نیز کشور ایران، مثبت و به نظر صعودی و پیش‌رونده است و آثار اقلیمی مرتبط با آن –که اصطلاحاً تغییر اقلیم نامیده می‌شود- نظیر کاهش نزولات جوی و افزایش وقوع رخدادهای حدّی همچون سیل و طوفان، خشکسالی و کاهش منابع آب در دسترس، همگی فراتر از آمار و ارقام دارای اثرات عمیق بر سطح زندگی و معیشت مردم است.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: وقوع موج‌های گرمایی در تابستان می‌تواند مخاطره‌ای جدی برای سلامت گروههای حساس باشد. افزایش دما همچنین می‌تواند باعث باعث افزایش بیماریهای عروقی، تنفسی و کلیوی شود. وقوع سیل‌های مکرر و متناوب به جز قربانیانی که به دلیل غرق شدن می‌گیرد، باعث انتشار بیماریهای عفونی بسیاری می‌شود.
- افزایش دما به تولید بخشی از محصولات کشاورزی، آسیب‌های جدی وارد می‌کند
وی تاکید کرد: افزایش آتش‌سوزی جنگل‌ها نه فقط جان ساکنان شهرهای اطراف را در خطر آتش‌سوزی قرار داده، بلکه باعث افزایش انتشار ذرات معلق و مواد خطرناک سمی می‌شود. به دلیل افزایش دما، طولانی شدن فصل رشد گیاهان و کاهش زمان‌های یخبندان، تولید بخشی از محصولات کشاورزی، آسیب‌های جدی خواهد دید که این نه فقط باعث وارد شدن خسارت به کشاورزان خواهد شد بلکه کمبود این محصولات باعث افزایش قیمت آنها در بازار شده و بحران‌های غذایی تشدید می‌شود. همچنین خسارت به زیرساخت‌های فیزیکی نیز بر سطح زندگی مردم اثرگذار است. در طی نیمه دوم قرن بیستم، خسارت‌های اقتصادی ناشی از وقایع حدّی اقلیمی مثل سیل و خشکسالی ده برابر شده است. این خسارت‌ها شامل جاده‌ها، خطوط نفت و گاز، شبکه‌های انتقال برق و گرما، ساختمان‌ها، محصولات دامی، صنعت توریسم، شیلات و غیره می‌شود.
در نتیجه نکته قابل توجه در این میان سطح آسیب‌پذیری زندگی و معیشت در روستاها است که از منظری آسیب‌پذیرتر از مناطق شهری است. چرا که اولاً زیرساخت‌های مناسب به منظور مقابله با سیل در روستاها –چه در مورد سکونت‌گاه‌ها و چه اراضی کشاورزی- وجود ندارد، ثانیاً تأمین غذا و درآمد روستائیان تا اندازه زیادی به منابع طبیعی محلی آنها وابسته است که در اثر حوادثی همچون سیل، آتش‌سوزی و خشکسالی آسیب‌پذیر هستند، و در نهایت سطح خدمات درمانی در این مناطق نیز به مراتب کمتر از مناطق شهری است؛ تجمیع عوامل فوق زنجیره‌ای از تحولات را سبب خواهد شد که آغاز مهاجرت اقلیمی نامیده می‌شود.
- مهاجرتهای اقلیمی بین‌المللی منجر به تعریف مفهوم “پناهندگی اقلیمی” می‌شود
این استاد دانشگاه گفت: از آن‌جایی که مهاجرت اقلیمی یکی از مسائل امروز کشور ماست، بحران مهاجران اقلیمی به چهار نحو بر توسعه اثرگذار است؛ با افزایش فشار تقاضا برای توسعه زیرساخت‌ها و خدمات، با کند کردن رشد اقتصادی، با افزایش خطر تعارض و درگیری‌های اجتماعی و نیز با کاهش سطح شاخص‌های سلامت و تحصیلات در میان خود مهاجرت‌کنندگان. همچنین لزوم دستیابی به فرصتهای اقتصادی جدید در اجتماع مقصد، فرصت تحصیلات را از مهاجران جوان خواهد گرفت و حاشیه‌نشینی، کیفیت زندگی آنان را فرو خواهد کاست. نهایتاً در مقیاس فرامرزی، دور از ذهن نیست که مهاجرتهای اقلیمی بین‌المللی منجر به تعریف مفهوم “پناهندگی اقلیمی” شود که بنظر می‌رسد در برنامه‌های سازگاری اقلیمی کشورها دیده نشده است.
وی افزود با نگاهی به آمارها، مشخص می‌شود مخاطره اصلی در کشور ما که سبب بروز مهاجرت اقلیمی شده و خواهد شد، خود پدیده سیل یا طوفان نیست بلکه کشور ما و به‌طور کلی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، مخاطره اصلی بحران امنیت غذایی، کمبود منابع آب و سایر منابع مورد نیاز است. در کشورهای این منطقه طبق اعلام IPCC افزایش درجه حرارت و خشکسالی عامل تعیین‌کننده تغییر اقلیم خواهد بود و مدل‌ها در خصوص کشور ایران نشان می‌دهد که حاصلخیزی خاک در نیمه قرن جاری به طرز چشمگیری کاهش خواهد یافت که این باعث افزایش طوفان‌های گردوغبار و ریزگرد، و نیز کاهش تولیدات کشاورزی خواهد شد.
- تغییر پارامترهای اقلیمی نقش بسیار پررنگی در مهاجرت از روستاها ایفا می‌کند
در پایان این بخش از نشست دکتر ناصری اظهار کرد: بر اساس نتایج مطالعات موجود، کشور ما هم‌اکنون در حال تجربه مهاجرتهای اقلیمی در بین استان‌های مختلف کشور و از روستاها به شهرها است. درنظر گرفتن آمار مهاجرتهای درون کشور و حذف مهاجرت خارجی می‌تواند همبستگی بهتری با داده‌های افزایش دما و کاهش میزان بارندگی بین استان‌های مختلف نشان دهد. البته باید به عوامل اجتماعی و اقتصادی دیگر هم توجه داشت. به‌طور مثال مطالعات نشان می‌دهد که افزایش ۰.۷ درجه‌ای متوسط درجه حرارت نسبت به میانگین اقلیمی باعث افزایش ۸.۳ درصدی مهاجرت در کشور شده و از طرف دیگر کاهش ۵۵ میلی‌متری بارش باران نسبت به میانگین اقلیمی باعث افزایش ۱۵.۴ درصدی مهاجرت بین استان‌ها می‌شود. باید توجه داشت که اثر تغییر اقلیم بر مهاجرت بین استان‌ها در اقلیم‌های شدیدتر (گرم و خشک) بیشتر از سایر نواحی است و اینکه چنان‌که پیش‌تر گفته شد مهاجرت اقشار خیلی ضعیف جامعه کمتر صورت می‌گیرد که به‌دلیل توانایی اقتصادی برای مهاجرت کردن است. در عین حال در بین عوامل مختلف مهاجرت از روستاها، تغییر پارامترهای اقلیمی نقش بسیار پررنگی در کشور ایفا کرده است که ارتباط تنگاتنگی با تولیدات کشاورزی روستائیان نیز دارد .
- بحران‌های زیستمحیطی باعث آموزش، یادگیری و ایجاد دغدغه و هم‌افزایی میشوند
سپس دکتر علی باقری استادیار گروه مهندسی آب دانشگاه تربیت مدرس، که مهمان بعدی این نشست بود درخصوص کشاورزی های نوین و تحولات شکل گرفته در طول زمان سخنرانی کرد.
وی گفت: زمانه تعیین می‌کند که چه چیزی نیاز امروز کاشت و برداشت است و در این اثنا بحران‌های زیستمحیطی وجود دارند که علاوه بر اثرات مضری که دارند باعث آموزش، یادگیری و ایجاد دغدغه و هم‌افزایی نیز میشوند. درخصوص یادگیری مباحث گسترده‌ای وجو دارد اما یادگیری‌ای می‌تواند مطلوب باشد که در جهتی حرکت کند که اثر آن سازنده باشد. برای مدیریت سیستم‌های منابع طبیعی لازم است که آنها در قالب یک سازمان یادگیرنده باشند و در قالب یادگیری اجتماعی برنامه ریزی شوند تا افراد در یک بافت اجتماعی قرار گرفته و تغییراتی را شکل دهند که از درون نشات می گیرد. این فرآیند که بر اثر تعاملات شکل می‌گیرد به حالت ترکیب است. برای اینکه این جریان تبدیل به یادگیری اجتماعی شود نیاز به برقراری شروطی است؛ از جمله اعتماد، درک به وابستگی و تعامل، باور به عدالت و از همه مهم‌تر ایجاد تعامل بین افراد که عمق یادگیری خروجی این ترکیبات است .
- درک افراد و گروهها از «خود»، منجر به تعریف و پایهگذاری روابط و تعاملات جدید می‌شود
مهمان بعدی این نشست دکتر حجت میان‌آبادی، استادیار گروه مهندسی و مدیریت آب دانشگاه تربیت مدرس، بود. وی در ابتدا با اشاره به اینکه تغییر در «هویت اجتماعی» به‌عنوان یکی از عوامل اصلی مؤثر در دگرگونیهای اجتماعی به شمار می‌رود، گفت: به دلیل وجود وابستگی متقابل بین تغییرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی از یک‌سو و ارتباط آنها با هویت از سوی دیگر، بررسی هویت اجتماعی در راستای درک و پیش‌بینی و مدیریت دگرگونیهای اجتماعی در سطح کلان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و تغییرات بنیادی در جامعه زمانی منجر به تعریف و پایهگذاری روابط و تعاملات جدید میشوند که درک افراد و گروهها از «خود» تغییر یابد و ضرورت ایجاد تغییر در هویتِ موردنظر نهادینه شود. از این رو، برای وقوع دگرگونیهای اجتماعی نیاز است هویتهای گروهیِ تحت تأثیر، منابع و مؤلفههای هویتساز مربوطه و درهمتنیدگیهای موجود در تعاملات آنها در راستای دستیابی به تغییرات موردنظر و همسو با اهداف تغییر یابند.
- مناسبات پیرامون منابع آبی و زیستمحیطی می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری در سطح فراملی داشته باشد
دکتر میان‌آبادی افزود: سیستم‌های منابع آب، به‌عنوان سیستم‌های درهم‌تنیده جفت‌شده انسانی-طبیعی، دارای ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، تاریخی، حقوقی، زیستمحیطی و امنیتی هستند. درهم‌تنیدگی انسانی و طبیعیِ سیستم‌های آب از یک سو و افزایش رقابت شدید ملت‌ها و دولت‌ها برای تسلط بر این منابع با هدف دستیابی به توسعه و نیل به امنیت آبی از سوی دیگر سبب شده است که این منبع طبیعی حیاتی علاوه بر ارزش‌های طبیعی و زیستمحیطی، دارای ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی نیز باشد. برای نمونه، تالاب‌های بین‌المللی هامون مشترک بین ایران و افغانستان دارای ارزش فرهنگی هستند و اهمیت مذهبی، تاریخی و فرهنگی-اجتماعی هامون‌های سرزنده باعث هویت دادن به مردم سیستان، افزایش ارتباط عاطفی مردم و حفظ روحیه مشارکت، آرامش روح و روان، سرزندگی و نشاط مردم، افزایش امید به زندگی، افزایش روحیه شکر‌گزاری و عبودیت و تأثیر بر رفتار و کردار مردم بومی می‌شود. علاوه بر این، دریاچه هامون در دین زرتشت از جایگاه ارزشی و مذهبی ویژه‌ای برخوردار است همچنین وجود ابعاد و ارزش‌های درهم‌تنیده اجتماعی، سیاسی و امنیتی در مسائل آب و محیط‌زیست سبب شده است که وجود لایههایی از هویت در بروز اکثر مسائل زیستمحیطی به‌طور عام و مسائل آبی به‌طور خاص مشهود باشد. این درهم‌تنیدگی در مسائل آب، محیط‌زیستی و هویتی سبب شده است که تغییرات بنیادی در جامعه، منجر به تعریف و پایهگذاری روابط و تعاملات جدید پیرامون منابع طبیعی مشترک شود و درک افراد و گروهها از «خود» در تعاملات جدید نیز تغییر یابد. ازاینرو، وقوع دگرگونیهای اجتماعی ناشی از تغییرات هویتی در عرصه اجتماع و پیرامون مناسبات ذی‌مدخلان حوزه منابع آبی نیازمند آن است که هویتهای گروهیِ تحت تأثیر، منابع و مؤلفه‌هایِ هویتساز مربوطه و همچنین درهمتنیدگیهای موجود در تعاملات آنها تغییر کنند که این تغییر باید در راستای دستیابی به تغییرات موردنظر و همسو با اهداف موردنظر باشد. در غیر این صورت، مناسبات پیرامون منابع آبی و زیستمحیطی می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای اجتماع در سطوح فروملی، ملی و فراملی در پی داشته باشد.
- فقدان حس همبستگی بین گروههای اجتماعی و سیاسی سبب عدم موفقیت در دگرگونیهای اجتماعی است
او خاطرنشان کرد: بررسی علل عدم موفقیت در دستیابی به فرصتهای حاصل از دگرگونیهای اجتماعی در جوامع مختلف، نشان‌گر فقدان حس همبستگی بین گروههای اجتماعی و سیاسی مختلف بوده است. بررسی اندرکنش پویا و درهم‌تنیده آب و دگرگونیهای اجتماعی با تأکید بر نقش و محوریت مسأله «هویت» در مسائل آبی و دگرگونیهای اجتماعی است. برای نیل به این هدف نشان داده می‌شود که تبعات اجتماعی حاصل از مداخلات بشر در طبیعت، میل به کسب قدرت در سیاست‌مداران و هویت‌سازی و فرصت‌سازی آنها از منابع طبیعی مشترک، می‌تواند دگرگونی اجتماعی را در مقیاس‌های فروملی و فراملی رقم بزند. میان‌آبادی تاکید کرد:
نتایج نشان می‌دهد که فرآیند دگرگونی اجتماعی چنانچه بتواند در قالب ساختارهای مدیریتی مناسب طی شود، می‌تواند با تغییرات اجتماعی نیز سازگار شود؛ اما چنانچه ساختارهای محیطی نظام نتوانند با تغییرات حاصل از فرآیند دگرگونی اجتماعی سازگار شوند و ساختارهای سیاسی، حقوقی و معنایی متناسب با تغییرات برای کنترل شرایط تعبیه نشوند، مشکلات عدیده‌ای برای جامعه در پی خواهد داشت.
دفتر همکاری های علمی و امور بین الملل دانشگاه شهید رجایی
کد خبر: ۹۹۱۰۰۷۰۱
