مهاجرت و پیوندهای در حال تغییر افتصادی
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان؛ استیون کاسلز و مارک میلر در بررسی روند مهاجرت‌های جهانی، چهار گرایش را شناسایی کرده‌اند که به اعتقاد آنها، الگوهای مهاجرت را در سال‌های آتی تعریف خواهند کرد. این چهار گرایش عبارتند از: شتاب گرفتن، تنوع یافتن، جهانی شدن ، زنانه شدن.
جهانی که به تازگی بزرگ‌ترین حرکت مردم را در طول تاریخ بشر تجربه کرده است، اکنون به دلیل شیوع ویروس کرونا در یک بحران ناگهانی فاجعه بار قرار گرفته و تقریبا تمامی روندهای مشاهده شده در جریان مهاجرت‌های بین‌المللی را متوقف کرده است، اما می‌توان پیش بینی کرد که با از بین رفتن این همه‌گیری، تمام روندهای مشاهده شده در گذشته به حالت قبل برگردند و یا حتی تشدید شوند.
همه‌گیری ویروس کرونا در زمانی رخ داده است که جهان با انبوهی از چالش‌های جهانی دست به گریبان است که بر تحرک انسان نیز تأثیر می گذارد. از جمله این چالش‌ها می توان به تغییر اقلیم، تخریب محیط زیست، رشد جمعیت، فقر، قحطی، درگیری مسلحانه و آوارگی اجباری اشاره کرد. ویروس کرونا این چالش‌های جهانی را تشدید کرده و همزمانی این چالش‌ها با ویروس کرونا بسیاری از مهاجران را در وضعیت شکننده‌تری نسبت به گذشته قرار داده است. در این نوشتار به صورت آماری و مختصر ضمن بررسی نحوه پدیدار شدن این چهار گرایش، عوامل موثر بر تشدید آنها را نیز مورد بررسی قرار می‌دهیم.
شتاب گرفتن مهاجرت
در حال حاضر تعداد بیشتری از مردم در مقایسه با گذشته در حال حرکت و جابهجایی هستند و پیش بینی می‌شود که این روند در آینده نیز ادامه یابد. تعداد مهاجران بین‌المللی و افرادی که در کشوری غیر از محل تولد خود زندگی میکنند، در سال ۲۰۱۹ به ۲۷۲ میلیون نفر رسیده است که در مقایسه با سال ۲۰۱۰ میلادی ۵۱ میلیون یا ۲۴ درصد افزایش داشته است. همچنین متناسب با افزایش جمعیت جهان، درصد مهاجران به نسبت جمعیت با افزایش همراه بوده و از ۸/۲ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۵/۳ درصد در سال ۲۰۱۷ رسیده است.
از طرفی به دلیل اینکه پدیده مهاجرت به شدت تحت تاثیر عوامل کلان اجتماعی، اقتصادی و محیطی قرار دارد، پیش بینی می‌شود که این پدیده تحت تاثیر چهار کلان روند تغییرات زیست محیطی و حوادث شدید آب و هوایی، ناپایداری و درگیری‌های ژئوپلیتیکی، کهنسالی جمعیت و تغییرات فناورانه و تغییر ماهیت مشاغل تشدید شود. طبق پیش‌بینی سازمان ملل تا سال ۲۰۵۰ میلادی تعداد مهاجران جهان به عدد ۳۴۳ ملیون نفر خواهد رسید که این عدد در مقایسه با سال ۲۰۱۹ با افزایشی ۲۶ درصدی همراه خواهد بود.
تنوع یافتن مهاجرت
برخلاف گذشته که شکل خاصی از مهاجرت، مثل مهاجرت برای کار یا پناهندگی، برجستگی بیشتری داشتند، در حال حاضر اکثر کشورها پذیرای انواع و اقسام مهاجران هستند. به عنوان یک نتیجه از مهاجرت گسترده، ترکیب نژادی و قومی جوامع مدرن در چند دهه گذشته به واسطه مهاجرت به طور چشمگیری تغییر کرده است. این مهاجران از ملیت‌ها، جوامع و اقوام آمده‌اند و رنگ، فرهنگ، مذهب و نوع پوشش‌های متفاوتی را دنبال میکنند.
جهانی شدن مهاجرت
مهاجرت پدیده‌ای جهان شمول است که تقریبا همه‌کشورهای دنیا از کشورهای توسعه یافته گرفته تا کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته نیز با آن درگیر هستند. اگرچه بیشتر این مهاجرت‌ها از کشورهای کمتر توسعه یافته به سمت کشورهای توسعه‌یافته و با دلایل اقتصادی اتفاق می‌افتند، اما این پدیده صرفا مختص کشورهای کمتر توسعه یافته نیست.
به معنای دیگر مهاجرت، ماهیت جهانی بیشتری پیدا کرده است و در حال حاضر کشورهای زیادی وجود دارند که توامان در زمره کشورهای مهاجرپذیر و مهاجر فرست قرار می‌گیرند. در حال حاضر کشورهای بیشتر و بیشتری (خصوصا کشورهای توسعه‌یافته‌تر) سعی میکنند که از طریق سیاست‌های مهاجرتی بر جنبش‌های مهاجرتی اثر گذار باشند و از طریق جذب مهاجران ماهر از منافع آن سود ببرند، از طرف دیگر تنوع مناطق مبدا نیز به دلیل منافعی که مهاجرت می‌تواند برای کشور مبدا داشته باشد، افزایش یافته است. نمودار زیر درصد مهاجران را به نسبت جمعیت در مناطق مختلف نشان می‌دهد که بیانگر تنوع مقصد مهاجران می‌باشد.
زنانه شدن مهاجرت
علیرغم اینکه مهاجرت زنان پدیده جدیدی نیست، اما در مطالعات مهاجرت تا حد زیادی نسبت به آن بی توجهی شده است. آمارهای موجود از دهه ۱۹۶۰ نشان می‌دهد که برای مدت زمان طولانی، میزان مهاجرت مردان و زنان به یک اندازه بوده است.
در این دهه از هر ۱۰۰ مهاجر ۴۷ نفر زن بوده‌اند و این آمار تا حد زیادی بدون تغییر باقی مانده است. در دهه ۱۹۹۰ این رقم به میزان بسیار کمی افزایش یافت و به ۴۸ درصد رسید و تا سال ۲۰۰۰ این رقم به ۴۹ درصد رسید که کمی کمتر از نصف مهاجران را شامل می‌شد. به عبارت دیگر، مردان هنوز هم گروه اصلی مهاجران هستند و این نشان می‌دهد که چنین ادعاهایی درباره روند زنانه شدن مهاجرت، واقعیت‌های تجربی موجود در زمین را منعکس نمی‌کند، اما یکی از دلایل این تمایل به اعلام زنانه شدن مهاجرت ممکن است به این واقعیت مربوط شود که زنان قبلاً در ادبیات غایب بودند و اکنون صدای آنها به طور یکسان در برنامه‌های سیاستی و تحقیقی گنجانده شده است.
با این وجود مفهوم زنانه شدن مهاجرت نیز چندان به لحاظ آماری بی پشتوانه نیست. اگرچه نمی‌توان ادعا کرد که زنان دسته غالب و برتر را در مهاجرت‌های بین‌المللی به خود اختصاص داده‌اند، اما اگر جریان مهاجرت‌های بین‌المللی را به صورت منطقه‌ای مورد کاوش قرار دهیم، تصویر ظریف تری نمایان می‌شود که بیانگر برتری زنان در برخی از مناطق جغرافیایی است.
به عنوان مثال، بین سال‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۱۳، نسبت مهاجرت زنان در همه مناطق به استثنای آفریقا و آسیا افزایش یافته است و از سال ۲۰۱۳، زنان بیش از نیمی از مهاجران در ۱۰۱ کشور یا منطقه را تشکیل می دهند. اروپا، آمریکای لاتین و کارائیب با ۵۲ درصد و آمریکای شمالی با حدود ۵۱ درصد از جمله مناطقی هستند که درصد زنان مهاجر آنها به نسبت مردان مهاجر بیشتر است.
افزایش شمار مهاجران زن رابطه نزدیکی با تغییرات بازار کار جهانی دارد. به عبارت دیگر افزایش تقاضا برای خدمتکاران خانه، نگهداری از سالمندان و گسترش گردشگری جنسی تقاضا را برای مهاجران زن افزایش داده است. تغییرات اقتصادی–اجتماعی در جوامع فرستنده و تغییر نگرش زنان و همچنین جهانی شدن ارتباطات و دسترسی زنان به شبکههای ارتباطی و اجتماعی و افزایش آگاهی آنها نسبت به جایگاه زن در کشورهای پیشرفته میل آنها را برای مهاجرت و بازیابی هویت خویش خصوصا در جوامع کمتر توسعه یافته و مرد سالار افزایش می‌دهد.
جذب استعدادها
علاوه بر چهار روند ذکر شده در جریان مهاجرت‌های بین المللی که کاسلز و میلر به آن اشاره کردند، می‌توان جریان تقریبا نوظهوری در مهاجرت‌های بین‌المللی را مشاهده نمود که این جریان مربوط به جذب و استخدام استعدادهای برتر بین‌المللی است.
در این میان دانشجویان بین المللی به دلیل آشنایی با فرهنگ و زبان جامعه مقصد، برخورداری از دانش روز و به رسمیت شناخته شدن مدرک تحصیلی‌شان در اولویت جذب در کشورهای توسعه‌یافته‌تر قرار دارند.
در طی دهه گذشته برنامه‌های توسعه کارآفرینی در حوزه‌های نوآورانه و فناورانه و همچنین اعطای ویزاهای استارتاپی و نوآوری همگی با هدف جذب نیروی متخصص تحصیلکرده و خصوصا دانشجویان بین‌المللی صورت گرفته است.
همان طور که گفته شد علیرغم سختگیرانه‌تر شدن سیاست‌های مهاجرتی و اعمال محدودیت‌های بیشتر بر این سیاست‌ها، پیش بینی می‌شود که طی دهه‌های آتی شمار مهاجران در جهان افزایش یابد و روندهای ذکر شده به دلایل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی تشدید شوند اما این مهاجران ماهر و تحصیل کرده از هر نژاد، قوم و ملیتی که باشند در اولویت جذب سیستم‌های مهاجرتی دنیا قرار خواهند گرفت.
* پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران
دفتر همکاری های علمی و امور بین الملل دانشگاه شهید رجایی
کد خبر: ۹۹۱۰۰۷۰۲
