خلاصه نتایج به دست آمده از طرح ملی « دستیابی به وزن مطلوب و تناسب اندام در دانش آموزان دارای اضافه وزن»

با توجه به تغییر در شیوه زندگی، و توسعه یافتگی و کاربرد گسترده تکنولوژی در زندگی روزمره، لزوم برنامه ریزی و اجرای برنامه های مداخله ای برای بهبود سبک زندگی، اصلاح الگوی تغذیه ای و افزایش فعالیت فیزیکی ضروری است. در این راستا معاونت تربیت بدنی و سلامت وزارت آموزش و پرورش با همکاری دانشکده علوم ورزشی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی به اجرای طرح دستیابی به وزن مطلوب و تناسب اندام دانش آموزان دارای اضافه وزن اقدام کرد. در مرحله آزمایشی این طرح که در سال تحصیلی ۹۹ – ۹۸ به اجرا در آمد، پنج استان شامل: تهران، اردبیل و هرمزگان در بخش دختران و مازندران و قزوین در بخش پسران شرکت داشتند. پس از مطالعه مقدماتی و طراحی مراحل اجرائی، با برگزاری کارگاه های آموزشی برای مجریان طرح در پنج استان، در مجموع ۱۹۲۸۱ دانش آموز در مرحله اول مورد آزمایش قرار گرفتند و از این تعداد ۴۱۷۶ دانش آموز دارای اضافه وزن یا چاق تشخیص داده شدند و در مداخله شرکت کردند. نتایج نشان داد:

• اندازه گیری وزن و قد و غربالگری وضعیت چاقی تعداد ۱۹۲۸۱ دانش آموز (۱۰۵۰۵ دختر و ۸۷۷۶ پسر) ۱۰ تا ۱۸ ساله از ۵ استان منتخب و انجام مداخله روی ۴۱۷۶ دانش آموز دارای اضافه وزن و چاق (۱۴۷۶ دختر و ۲۷۰۰ پسر)
• بررسی روند تغییرات قد، وزن و BMI با افزایش سن نشان داد که ضمن تأثیرپذیری از جنسیت، با روندهای طبیعی معرفی شده در منابع معتبر همخوانی دارد و اثر تفاوت های فردی و پدیده هایی مثل بلوغ در آن به خوبی مشخص است.
• نورم های بدست آمده از گروههای سنی مختلف و به تفکیک برای دختران و پسران، با توجه به تعداد قابل توجه دانش آموزان در هر گروه سنی، دارای اعتبار کافی است که بتوان دامنه های مختلف نقاط درصدی آن را بعنوان نقاط برش برای تعیین اضافه وزن و چاقی در گروههای سنی ۱۰ تا ۱۸ سال معرفی نمود و همین نقاط درصدی (۸۵ تا ۹۵ بعنوان دارای اضافه وزن و بالاتر از ۹۵ بعنوان چاق) مبنای بررسی اضافه وزن و چاقی در دانش آموزان هر استان قرار گرفته است.
• در مجموع با مقایسه وضعیت اضافه وزن و چاقی در پنج استان مورد بررسی مشخص شد که شیوع اضافه وزن و چاقی دختران دانش آموز استان تهران در بدترین وضعیت و این نسبت ها در دختران دانش آموز استان هرمزگان در بهترین وضعیت می باشد.
• نتابج اولیه نشان داد ۲۵ درصد دختران و ۲۳ درصد پسران دارای اضافه وزن و ۹ درصد دختران و ۱۱ درصد پسران چاق هستند. با این ملاکها، درصد بیشتری از پسران مشکل چاقی دارند و درصد بالاتری از دختران از مشکل اضافه وزن رنج می برند. مشکل چاقی در دختران دانش آموز تهرانی بسیار جدی است. در برخی استانها مثل هرمزگان، مشکل کمبود وزن جدی تر از اضافه وزن و چاقی است. در صورتی که نورم های جهانی ملاک تشخیص اضافه وزن و چاقی باشد، بیش از یک سوم دختران و پسران دانش آموز ۱۰ تا ۱۸ ساله ایرانی مشکل اضافه وزن یا چاقی دارند. درصد اضافه وزن و چاقی دانش آموزان ایرانی با استاندارد جهانی ۳۳درصد و با استاندارد ایران ۲۰ درصد است. این نشان می دهد که حدود ۱۳ درصد از دانش آموزانی که دارای اضافه وزن یا چاق هستند، در استاندارد ایران دارای وزن طبیعی تشخیص داده می شوند. این یافته نشان می دهد که مداخله باید باعث کاهش وزن ۱۳ درصد از دانش آموزان شود.
• اقدامات مداخله ای در خصوص تغییر عادات رفتاری، کنترل تغذیه و افزایش فعالیت های ورزشی دانش آموزان در مدت سه ماه باعث کاهش ۱ تا ۲ واحد از BMI در تمامی گروههای سنی دانش آموزان شده است. قطع ارتباط دانش آموزان با معلمان و خانه نشینی ناشی از شیوع کرونا برای مدت دو ماه باعث از بین رفتن اثرات مداخله و حتی افزایش BMI دانش آموزان در بسیاری از گروههای سنی شده است.
• بررسی وضعیت افزایش قد و وزن دختران و پسران دانش آموز نشان می دهد: جهش قد دختران در ۱۱ سالگی و پسران در ۱۳ سالگی اتفاق افتاده است که ۶ ماه تا یک سال زودتر از میانگین جهانی است. میزان افزایش قد و وزن در زمان جهش نیز ۱ سانتیمتر در دختران و ۲ سانتیمتر در پسران کمتر از میانگین جهانی است. حداکثر افزایش وزن سالانه دختران و پسران نیز حدود ۲ کیلوگرم کمتر از میانگین جهانی است.
• مقادیر BMI نقاط درصدی ملاک برای تشخیص چاقی و اضافه وزن بین ۲ تا ۳ واحد بالاتر از نورم جهانی است. یعنی مثلا یک دختر ۱۶ ساله با BMI برابر با ۳۰ در نورم جهانی چاق ولی در نورم ملی دارای اضافه وزن تشخیص داده می شود. مقادیر BMI نقاط درصدی ملاک برای تشخیص چاقی و اضافه وزن بین ۳ تا ۴ واحد بالاتر از نورم جهانی است. یعنی یک پسر ۱۶ ساله با BMI برابر ۲۸ در نورم جهانی چاق ولی در نورم ملی دارای وزن طبیعی تشخیص داده می شود.
• نتایج ارزشیابی پایانی طرح نشان داد: در مجموع بیش از ۶۵ درصد دانش آموزان، والدین و معلمان از اجرای طرح رضایت داشته و آن را اثربخش می دانند.
• از بین عوامل درگیر در اجرای طرح، مهمترین عامل بعد از خود دانش آموزان، معلمان تربیت بدنی را در کاهش وزن معرفی کرده اند.
• از بین عناصر مختلف محتوای آموزشی، کارگاههای آموزشی را موثرترین عامل معرفی کرده اند.

 

براساس بازخوردهای بخش ارزشیابی برای اجرای بهینه طرح در مرحله کشوری پیشنهاد می شود:

 

• هدف طرح سراسری باید بر کاهش ۳ واحد از BMI در دانش آموزان دارای اضافه وزن و چاق متمرکز باشد.
• در اجرای سراسری طرح، نقش معلمان تربیت بدنی باید پررنگتر شود و به آنها به عنوان نیروی انسانی اثر گذار اختیارات بیشتری داده شود.
• برای آموزش مدیران، معلمان و والدین در استانها کارگاه های آموزشی برگزار شود.
• برگزاری کارگاههای آموزشی سراسری و ایجاد امکانات ورزشی و تهیه تجهیزات استاندارد برای انجام فعالیت بدنی تعداد بیشتری از دانش آموزان توصیه می شود.
• برگزاری فعالیتهای رقابتی، انگیزشی و تشویقی مانند جشنواره ها و همایشها برای دانش آموزان و والدین آنها پیشنهاد می شود.